به گزارش راه شلمچه، امروز ۱۴ مه ۲۰۲۳، رقابتی‌ترین انتخابات دو دهه اخیر ترکیه با پیش‌بینی مشارکت ۸۰ درصدی برگزار می‌شود؛ انتخاباتی که علاوه بر روشن کردن تکلیف رئیس‌جمهور، تکلیف ۶۰۰ کرسی پارلمان این کشور را هم تعیین خواهد کرد. رأی‌گیری امروز، چالش‌برانگیز‌ترین انتخاباتی است که رجب طیب اردوغان طی ۲۰ سال گذشته به عنوان رئیس‌جمهور یا نخست‌وزیر نامزد آن شده و نتیجه آن، تا حد بالایی جایگاه سکولاریسم در داخل و سمت و سوی شرقی یا غربی سیاست خارجی را هم مشخص خواهد کرد.
روزنامه جوان نوشت: براساس نظرسنجی دو مرکز تحقیقاتی «Areda»و «Asal»که روز شنبه در فاصله یک روز مانده به انتخابات ترکیه نتایج آن‌ها منتشر شد، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور کنونی قادر است در همین دور اول کار را تمام کرده و با کسب نصف به علاوه یک آرا، رئیس‌جمهور شود. با این حال، یک روز قبل از این دو نظر سنجی، نتایج افکارسنجی مؤسسه تحقیقاتی و خبری saros منتشر شد که نشان می‌داد، با کناره‌گیری «محرم اینچه» از انتخابات، قلیچداراوغلو مهم‌ترین رقیب اردوغان، با کسب ۵۱درصد آرا، در دور نخست پیروز شده و اردوغان با کسب ۹/۴۶ درصد آرا از کسب مجدد مقام ریاست جمهوری بازخواهد ماند. تنها چیزی که نتایج این سه نظرسنجی نشان می‌دهد، پیچیدگی انتخابات امروز و دشواری برآورد نتیجه آن است؛ چیزی که انتخابات را به یک رقابت حیثیتی-هویتی بدل کرده و باعث شده برخی پیش‌بینی کنند که این دور دوم رأی‌گیری است که نتیجه انتخابات را تعیین می‌کند.
جدای از پیش‌بینی فرد پیروز، اینکه نتیجه انتخابات چه سیاست‌هایی را رقم خواهد زد، اهمیت دارد. با وجود زلزله اخیر ترکیه که نحوه مواجهه اردوغان با آن، انتقاد‌هایی را به دنبال داشت و اوضاع نه چندان مساعد اقتصاد ترکیه ظرف سال‌های اخیر، واقعیت این است که اقتصاد ترکیه طی دو دهه حکمرانی اردوغان و حزب عدالت و توسعه، بهبود قابل‌توجهی پیدا کرده است.
اردوغان سال ۲۰۰۲، در شرایطی به قدرت رسید که سوءمدیریت اقتصادی دولت‌های قبلی، منجر به بحران بزرگی شده بود و ارزش لیر و بازار سهام افت بزرگی را تجربه می‌کرد. حزب عدالت و توسعه با اصلاحاتی هوشمندانه توانست ظرف سه سال، تورم را از بالای ۵۰ درصد سال ۲۰۰۱، تک رقمی کند. سرمایه‌گذاری خارجی به‌طور قابل توجهی بهبود یافت و باعث شد رشد اقتصادی سالانه بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۷، به طور متوسط حدود ۷ درصد شود. بحران مالی جهانی ۲۰۰۷-۲۰۰۹ باعث سقوط صادرات ترکیه هم شد، اما سیاست‌های اردوغان اوضاع این کشور را به سرعت بهبود داد. طی دوره اردوغان، نابرابری به‌طور قابل توجهی کاهش یافت و دولت حزب عدالت و توسعه با شکل‌دهی به اداره امور مذهبی یا دیانت و حمایت از حقوق متدینین محافظه‌کار پس از دهه‌ها حکمرانی سکولار، موفق به ایجاد یک طبقه متوسط جدید مذهبی قدرتمند شد، طبقه‌ای که به تدریج به پایگاه قدرتمند حزب عدالت و توسعه تبدیل شد. زنان متدین به تدریج اجازه یافتند در دانشگاه‌ها، مجلس و پلیس روسری بپوشند و سمیه و اسرا دو دختر اردوغان، با تحصیل در خارج از کشور، به نماد زنان مذهبی طبقه متوسطی بدل شدند که حزب عدالت و توسعه از توانمند شدن آن‌ها حمایت می‌کرد. ارتش ترکیه که چندین دهه به عنوان قدرتمند‌ترین بازوی سکولاریسم، بار‌ها کودتا کرده بود، به تدریج نفوذ خود را در سیاست از دست داد. آشکار‌ترین نشانه این کاهش نفوذ، در کودتای نافرجام ۱۵ جولای سال ۲۰۱۶ بروز یافت، کودتایی که اردوغان از آن جان به در برد و بعد از آن، دست به کار اخراج نیرو‌هایی شد که از نظر او حامیان کودتا بودند.
ترکیه به سکولاریسم پیش از ۲۰۰۰ برنمی‌گردد
می‌توان حدس زد که رقابت در انتخابات امروز ترکیه، یک رویارویی چالش آمیز میان نیرو‌های بازنده و تضعیف شده تحولات دو دهه گذشته و جریان سیاسی - اجتماعی قدرتمندی است که حول اسلام‌گرایی و پان ترکیسم حزب عدالت و توسعه شکل گرفته است. حزب جمهوریخواه خلق (CHP) به رهبری کمال قلیچداراوغلو، اصلی‌ترین رقیب اردوغان در انتخابات، در واقع نماد تلاش برای احیای سکولاریسم به شیوه‌ای است که جامعه ترکیه آن را قبل از ورود به هزاره جدید میلادی به مدت چندین دهه تجربه کرد و در انتخابات سال ۲۰۰۲ به چالش کشیده شد.
در مقابل او، اردوغان قرار گرفته، کسی که هرچند یک رهبر اسلام‌گرا است که از سال ۲۰۰۲ اسب قدرت را زین کرده، ولی هیچ‌گاه نگفته که به آرمان‌های آتاتورک و جامعه سکولار پایبند نخواهد بود. در سال ۲۰۱۶ وقتی اسماعیل قهرمان، رئیس وقت پارلمان ترکیه گفت که ترکیه به قانون اساسی مذهبی نیاز دارد و اظهارنظر او در جامعه ترکیه مناقشه‌برانگیز شد، اردوغان دیدگاه او را یک «نظر شخصی» خواند و گفت: «دیدگاه من در این مورد شناخته شده است... واقعیت این است که دولت باید از همه مذاهب فاصله مساوی داشته باشد... این لائیسیته است.»
اردوغان در سیاست خارجی، با نزدیک شدن به رویکرد اخوان‌المسلمین از اسلام سیاسی، تحولات سیاسی بعد از سال ۲۰۱۱ را با عینک مذهبی نگاه کرد. جمله معروف او در سپتامبر ۲۰۱۲ (شهریور ۱۳۹۱) که در اوج ناآرامی‌های سوریه گفته بود «نماز خواندن من در مسجد امویان دمشق و زیارت قبر صلاح‌الدین در سوریه، نزدیک است»، نماد این سیاست خارجی او بود حالا با گذشت دو دهه از پمپاژ نسخه معتدل‌تری از سکولاریسم به جامعه ترکیه، بعید است قلیچداراوغلو و جریان سیاسی که او آن را در انتخابات رهبری می‌کند، دنبال برگرداندن ترکیه به نسخه سکولاریسم رادیکال سال‌های قبل از ۲۰۰۲ باشد. هفته قبل، قلیچداراوغلو، در یک خطابه انتخاباتی به رأی‌دهندگان، گفت که جامعه ترکیه «باید با همه عقاید به طور یکسان رفتار کند»و به این ترتیب، بر هویت سکولار جامعه ترکیه انگشت گذاشت، ولی برای اولین بار هویت علوی خود را هم فاش کرد. دوریان جونز، خبرنگار آزاد مستقر در استانبول این کار قلیچداراوغلو را «شکسته شدن یک تابوی سیاسی در مقدمه انتخابات ریاست جمهوری ماه می‌در ترکیه»تعبیر کرده است. در حالی که به گفته دیوید لپسکا در نشنال‌نیوز، «اکثر ترک‌ها به دلیل سابقه طولانی تبعیض، حداقل در مورد علوی بودن صحبت نمی‌کنند»، استفاده قلیچداراوغلو از یک نماد مذهبی در انتخابات نشان می‌دهد که ترکیه دیگر به سکولاریسم دهه ۱۹۹۰ و پیش از آن برنخواهدگشت.
تقویت گرایش یوروآتلانتیکی
سیاست خارجی، یکی از پرچالش‌ترین مسائل فضای انتخاباتی ترکیه است. قبل از به قدرت رسیدن اسلام گرایان اردوغانی، سیاست خارجی ترکیه اولویتی یورو- آتلانتیکی داشت. آنکارا تا پایان دهه ۱۹۹۰، همزمان که بال شرقی ناتو به حساب می‌آمد، بیش از دو دهه کوشید عضو اتحادیه اروپا شود. در سال ۱۹۸۷ برای پیوستن به جامعه اقتصادی اروپای آن موقع درخواست داد و در سال ۱۹۹۹ واجد شرایط پیوستن به اتحادیه اروپا اعلام شد، ولی هیچ‌گاه نتوانست وارد اتحادیه شود. آنکارای اسلام‌گرا بعد از سال ۲۰۰۲، اگرچه از پیوستن به اتحادیه اروپا عقب نشینی نکرد، ولی سیاست خارجی اردوغان عمدتاً بر خارج نزدیک متمرکز شد تا اینکه در سال ۲۰۱۸، به دلیل آنچه ناکامی ترکیه در اصلاحات در زمینه‌های کلیدی استراتژی گسترش اروپا خوانده شد، شورای اروپا مذاکرات الحاق را به بن‌بست رسیده اعلام کرد، چیزی که از مدت‌ها قبل، اسلام‌گرایان ترک از آن صرف‌نظر کرده بودند. رویداد‌های معروف به بهار عربی که با گرایش‌های اخوانی و عثمانی‌گرایی اردوغان پیوند خورد، ترکیه را بیش از هرچیز به لحاظ ژئوپلیتیکی درگیر خاورمیانه کرد. اوج این رویکرد، مداخله آنکارا در جنگ سوریه و استراتژی سیاست خارجی «تنش صفر با همسایگان» مربوط به داووداوغلو وزیر خارجه وقت بود.
تعدیل پان‌ترکیسم؟
اوج‌گیری پان‌ترکیسم در سیاست خارجی ترکیه که در حمایت آنکارا از سیاست‌های باکو ظهور کرده، وجه دیگری از سیاست خارجی اردوغان است. اردوغان در ۱۰ دسامبر ۲۰۲۰ در جریان سفر به باکو، در رژه پیروزی آذربایجان در منطقه قره‌باغ شرکت کرد و آنجا، بخش‌هایی از یک شعر بحث‌برانگیز را خواند که باعث ایجاد تنش با ایران شد. بیفولچی، بنیانگذار ASRIE Analytica، یک پلتفرم تحلیل ژئوپلیتیک، معتقد است که «نوعثمانی‌گرایی کمی قدیمی است – اکنون پان‌ترکیسم با تمرکز بر آسیای مرکزی و قفقاز در خط مقدم دستور کار ترکیه قرار دارد.»هرچند قلیچداراوغلو، عثمانی‌گرایی، پان‌ترکیسم و اسلام‌گرایی اردوغانی را به کلی کنار نخواهد گذاشت، اما می‌توان پیش‌بینی کرد که او به عنوان میراث‌دار گرایش یوروآتلانتیکی سیاست خارجی ترکیه، احتمالاً در هر سه زمینه سیاست متعادل‌تری در مقایسه با اردوغان در پیش خواهد گرفت. قلیچداراوغلو، ۹ مه در جریان سخنرانی میان هوادارانش گفت که در صورت پیروزی در انتخابات یک‌شنبه، ترکیه را به ناتو و غرب نزدیک‌تر خواهد کرد، سیاستی که به طور طبیعی توجه آنکارا را به خارج نزدیک کمتر خواهد کرد. مهدی تبریزی در یک ویژه‌برنامه به نام مدار پیش‌بینی کرده است: «ترکیه قلیچدار در سال‌های اولیه دولت خود با کشور‌های منطقه وارد درگیری نخواهد شد. آذربایجان بدون اردوغان نمی‌تواند به ارمنستان حمله کند. دولت قلیچدار می‌تواند در مدتی که روی کار می‌آید به علت مشکلات داخلی، باعث نقش‌آفرینی بهتر ایران شود.» قلیچداراوغلو هرچند بار‌ها گفته که ترکیه «تحت هر شرایطی در کنار آذربایجان می‌ایستد، زیرا این کشور در موضوع اشغال قره‌باغ کوهستانی توسط ارامنه حق دارد»، ولی پیش‌بینی‌ها این است که ژئوپلیتیک منطقه، آنگونه که مورد توجه اردوغان است، در اولویت او نخواهد بود. نوع برخورد رسانه‌های جمهوری آذربایجان با رقابت‌های انتخاباتی ترکیه، می‌تواند چشم‌انداز مناسبی از سیاست‌های احتمالی قلیچداراوغلو به دست دهد. پس از انتشار ویدئویی از قلیچداراوغلو، در توئیتر در ۷ مه ۲۰۲۳، رسانه‌های جمهوری آذربایجان به او حمله کردند. او در این ویدئو گفت که تمرکز مسیر تجاری «دالان میانی» اردوغان را تغییر می‌دهد. مسیر حمل و نقل بین‌المللی ترانس خزر از جنوب شرق آسیا و چین آغاز می‌شود و از قزاقستان، دریای خزر، آذربایجان و گرجستان به کشور‌های اروپایی می‌گذرد، در حالی که قلیچداراوغلو گفته که تمرکز مسیر تجاری «کریدور» را تغییر داده و به سمت ایران خواهد برد تا جاده سنتی ابریشم احیا شود. خبرگزاری برجسته آذربایجان، Report. az، در مقاله‌ای پیشنهاد قلیچداراوغلو را «خیانت به مفهوم همبستگی ترک‌ها خواند و نوشت: «این واقعیت که آذربایجان در ویدئو (ی قلیچداراوغلو) گنجانده نشده، به وضوح نشان می‌دهد که او در صورت پیروزی در انتخابات به چه [منافعی]خدمت خواهد کرد. این پروژه غیرمعمول و مزخرف با وابستگی جهان ترک به ایران و چین و همچنین تخریب پروژه کریدور زنگزور در خدمت تضعیف جهان ترک است.»
