راه شلمچه- محسن رایجی کارشناس حقوق بین الملل؛ تحلیل بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره جنگ تحمیلی اسرائیل به ایران از منظر حقوق بین‌الملل.
مقدمه
در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۴۰۴، اسرائیل حملات غافلگیرانه‌ای را علیه تأسیسات نظامی و هسته‌ای ایران آغاز کرد که به شهادت چندین فرمانده ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، از جمله سرلشکر محمد باقری و سردار حسین سلامی، و همچنین دانشمندان هسته‌ای و غیرنظامیان منجر شد. این یادداشت به تحلیل بیاناتحضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی) از منظر حقوق بین‌الملل، با تمرکز بر اصول استفاده از زور، دفاع مشروع و قوانین بشردوستانه بین‌المللی، می‌پردازد.
خلاصه بیانات حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی)
پیام ویدئویی ۲۳ خرداد ۱۴۰۴
در این پیام، که ساعاتی پس از آغاز حملات اسرائیل پخش شد، رهبر انقلاب اظهار داشتند:
- «نباید فکر کنند که حمله کردند و تمام شد. خیر، آنها جنگ را آغاز کردند. ما اجازه نمی‌دهیم از این جنایت بی‌مجازات بمانند»
- ایشان همچنین اعلام کردند که اسرائیل با این حملات به ایران اعلان جنگ کرده است.
این بیانات بر موضع ایران در دفاع از خود و پاسخ به تجاوز تأکید دارند و به شهادت فرماندهان، دانشمندان و غیرنظامیان اشاره دارند.
پیام ویدئویی ۲۸ خرداد ۱۴۰۴
در پیام دوم، رهبر انقلاب به تهدیدات رئیس‌جمهور ایالات متحده، دونالد ترامپ، که خواستار تسلیم بی‌قیدوشرط ایران شده بود، پاسخ دادند:
- «ملت ایران در برابر جنگ تحمیلی همان‌گونه که در برابر صلح تحمیلی ایستادگی می‌کند، استوار است.
- «این ملت در برابر تحمیل تسلیم نمی‌شود»
- «افراد عاقل که ایران، ملت ایران و تاریخ آن را می‌شناسند، هرگز با زبان تهدید با این ملت سخن نمی‌گویند، زیرا ملت ایران تسلیم نمی‌شود»
- «آمریکایی‌ها باید بدانند که هرگونه مداخله نظامی ایالات متحده بدون شک با خسارات جبران‌ناپذیر همراه خواهد بود»
- «کسانی که تاریخ ایران را می‌شناسند، می‌دانند که ایرانیان به زبان تهدید پاسخ خوبی نمی‌دهند»
- «ما هرگز تسلیم نمی‌شویم»
این پیام‌ها بر عزم ایران برای مقاومت در برابر فشارهای خارجی و پاسخ به تجاوزات تأکید دارند و به‌ویژه به تهدیدات ایالات متحده واکنش نشان می‌دهند.
اصول حقوق بین‌الملل
برای تحلیل بیانات رهبر انقلاب، لازم است اصول کلیدی حقوق بین‌الملل که بر این موضوع حاکم هستند، مرور شوند:
- منع استفاده از زور: ماده ۲(۴) منشور سازمان ملل متحد، تهدید یا استفاده از زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری را ممنوع می‌کند، مگر در مواردی که با اهداف سازمان ملل سازگار باشد.
- حق دفاع مشروع: ماده ۵۱ منشور سازمان ملل حق ذاتی دفاع فردی یا جمعی را در صورت وقوع حمله مسلحانه علیه یک کشور عضو به رسیدن شورای امنیت برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی به رسمیت می‌شناسد.
- تناسب و ضرورت: هرگونه استفاده از زور در دفاع مشروع باید متناسب با حمله و ضروری برای دفع آن باشد.
- تمایز بین غیرنظامیان و نیروهای نظامی: قوانین بشردوستانه بین‌المللی، به‌ویژه کنوانسیون‌های ژنو، ایجاب می‌کند که بین غیرنظامیان و نیروهای نظامی تمایز قائل شده و غیرنظامیان از حملات مستقیم محافظت شوند.
- منع تهدید به استفاده از زور: تهدید به استفاده از زور علیه کشوری که حمله مسلحانه‌ای انجام نداده، نقض ماده ۲(۴) منشور سازمان ملل است.
تحلیل بیانات از منظر حقوق بین‌الملل
پیام ۲۳ خرداد ۱۴۰۴
- «آنها جنگ را آغاز کردند»: این اظهارنظر اسرائیل را به‌عنوان آغازگر مخاصمه معرفی می‌کند، که میتواند مبنای ادعای ایران برای دفاع مشروع تحت ماده ۵۱ منشور سازمان ملل باشد. اگر حملات اسرائیل به‌عنوان حمله مسلحانه تلقی شوند، ایران حق دارد اقدامات دفاعی انجام دهد. با این حال، مشروعیت این اقدامات به رعایت اصول تناسب و ضرورت بستگی دارد.
- «ما اجازه نمی‌دهیم از این جنایت بی‌مجازات بمانند»: این بیانیه میتواند به‌عنوان وعده پاسخ تلافی‌جویانه تفسیر شود. در حقوق بین‌الملل، پاسخ‌های تلافی‌جویانه باید متناسب با حمله اولیه و ضروری برای جلوگیری از حملات بعدی باشند. اگر پاسخ ایران بیش از حد یا غیرتبعیض‌آمیز باشد، ممکن است نقض قوانین بین‌المللی تلقی شود.
- اشاره به شهادت فرماندهان و غیرنظامیان: رهبر انقلاب به شهادت فرماندهان ارشد سپاه، دانشمندان هسته‌ای و غیرنظامیان اشاره کردند. از منظر حقوق بشردوستانه بین‌المللی، هدف‌گیری فرماندهان نظامی که در مخاصمه نقش فعالی دارند، میتواند مشروع باشد، مشروط بر اینکه حملات متناسب و تبعیض‌آمیز باشند. با این حال، کشته شدن غیرنظامیان یا دانشمندان غیرنظامی ممکن است نقض اصل تمایز باشد، که نیازمند بررسی دقیق‌تر است.
پیام ۲۸ خرداد ۱۴۰۴
- «ملت ایران در برابر جنگ تحمیلی استوار است»: این بیانیه بر حق ایران برای دفاع از خود تأکید دارد و با ماده ۵۱ منشور سازمان ملل همخوانی دارد. این موضع نشان‌دهنده عزم ایران برای حفظ حاکمیت خود در برابر تجاوز خارجی است.
- «هرگونه مداخله نظامی ایالات متحده با خسارات جبران‌ناپذیر همراه خواهد بود»: این تهدید علیه ایالات متحده، که هنوز حمله مسلحانه‌ای علیه ایران انجام نداده، میتواند نقض ماده ۲(۴) منشور سازمان ملل باشد، زیرا تهدید به استفاده از زور علیه کشوری که اقدام نظامی انجام نداده، ممنوع است. این بیانیه ممکن است به‌عنوان تلاشی برای بازدارندگی تلقی شود، اما از منظر حقوقی مشکل‌ساز است.
- «ما هرگز تسلیم نمی‌شویم»: این اظهارنظر بیشتر یک موضع سیاسی و ملی است و مستقیماً به اصول حقوقی مرتبط نیست، اما نشان‌دهنده عزم ایران برای مقاومت در برابر فشارهای خارجی است.
پیامدهای حقوقی
- حق دفاع مشروع ایران: اگر حملات اولیه اسرائیل به‌عنوان حمله مسلحانه تلقی شوند، ایران طبق ماده ۵۱ منشور سازمان ملل حق دفاع مشروع دارد. با این حال، پاسخ‌های ایران، مانند حملات موشکی به تل‌آویو و اورشلیم، باید متناسب و ضروری باشند. اگر این پاسخ‌ها به اهداف غیرنظامی آسیب رسانده یا بیش از حد باشند، ممکن است نقض قوانین بین‌المللی تلقی شوند.
- تهدید علیه ایالات متحده: تهدید به وارد آوردن "خسارات جبران‌ناپذیر" به ایالات متحده در صورت مداخله نظامی، از منظر حقوق بین‌الملل مشکل‌ساز است، زیرا ایالات متحده در زمان این بیانیه حمله‌ای علیه ایران انجام نداده بود. این تهدید میتواند نقض ماده ۲(۴) منشور سازمان ملل باشد.
- شهادت فرماندهان سپاه: هدف‌گیری فرماندهان ارشد سپاه، مانند سردار حسین سلامی و سرلشکر محمد باقری، میتواند در چارچوب قوانین بشردوستانه بین‌المللی مشروع باشد، مشروط بر اینکه آنها در مخاصمه نقش فعالی داشته باشند و حملات متناسب و تبعیض‌آمیز باشند. با این حال، اگر حملات منجر به کشته شدن غیرنظامیان یا دانشمندان غیرنظامی شده باشد، ممکن است نقض اصل تمایز باشد، که نیازمند تحقیقات مستقل است.
جدول خلاصه تحلیل حقوقی
تحلیل حقوقی | بیانیه کلیدی | تاریخ بیانات |
ادعای دفاع مشروع تحت ماده ۵۱ منشور سازمان ملل، مشروط به رعایت تناسب و ضرورت. | «آنها جنگ را آغاز کردند» | ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ |
وعده پاسخ تلافی‌جویانه، که باید متناسب و ضروری باشد تا مشروع تلقی شود. | «ما اجازه نمی‌دهیم از این جنایت بی‌مجازات بمانند» | ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ |
تهدید به استفاده از زور علیه کشوری که حمله نکرده، ممکن است نقض ماده ۲(۴) باشد. | «هرگونه مداخله نظامی ایالات متحده با خسارات جبران‌ناپذیر همراه خواهد بود» | ۲۸ خرداد ۱۴۰۴ |
موضع سیاسی که مستقیماً به اصول حقوقی مرتبط نیست، اما بر عزم ملی تأکید دارد. | «ما هرگز تسلیم نمی‌شویم» | ۲۸ خرداد ۱۴۰۴ |
بیاناتی برگرفته از قوانین حقوق بین الملل...
بیانات رهبر انقلاب بر حق ایران برای دفاع از خود در برابر تجاوز اسرائیل تأکید دارد. طبق ماده ۵۱ منشور سازمان ملل، ایران در صورت وقوع حمله مسلحانه حق دفاع مشروع دارد. با این حال، تهدید به اقدام علیه ایالات متحده، که هنوز حمله‌ای انجام نداده، ممکن است با ماده ۲(۴) منشور، که تهدید به استفاده از زور را منع می‌کند، مغایرت داشته باشد، اگرچه با استناد به نقش فعال ایالات تحده در کمک به حمله به ایران توسط اسرائیل و دخالت در دفاع مشروع ایران، میتواند این اصل را زیر سوال برد. درباره شهادت فرماندهان سپاه، اگر این افراد در مخاصمه نقش فعالی داشته‌اند، هدف‌گیری آنها میتواند مشروع باشد، اما هرگونه حمله نامتناسب یا غیرتبعیض‌آمیز بسان حمله اخیر اسرائیل که در آن با حمله به فرماندهانی پیش از اقدام مستقیم علیه اسرائیل و نیز به شهادت رسانیدن خانواده این فرماندهان میتواند نقض قوانین بشردوستانه بین‌المللی باشد.
در پایان باید بر این نکته تاکید نمود که بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نشان‌دهنده موضع قاطع ایران در دفاع از حاکمیت خود است. با این حال، تهدیدات علیه ایالات متحده و پاسخ‌های نظامی ایران باید با اصول حقوقی بین‌المللی، از جمله تناسب و ضرورت، همخوانی داشته باشد تا از نقض قوانین جلوگیری شود.
