برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) پس از ۱۳ سال مذاکرات بین‌المللی فشرده، در ۲۳ تیر سال ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) به تفاهم رسید. برجام یک هفته بعد با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد تأیید و به عنوان ضمیمه الف به قطعنامه مذکور پیوست شد.
اما پس از ورود دوناد ترامپ به کاخ سفید در ژانویه ۲۰۱۷ (دی سال ۱۳۹۵) و پس از چند اقدام مقدماتی، در نهایت با اتخاذ مواضع مغایر برجام، با خروج یکجانبه و غیرقانونی آمریکا از این توافق در ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۹۷ (۸ می ۲۰۱۸)، در دو مرحله تحریم‌های ثانویه آن علیه ایران بازگردانده شد.
اکنون با برگزاری انتخابات آمریکا و پیروزی نامزد دموکرات‌ها به اعتقاد تحلیلگران، نوع تعامل ایالات متحده با ایران یکی از مهمترین پرونده های پیش رو برای دولت جو بایدن خواهد بود تا هم از منافع آمریکا در خاورمیانه محافظت کند و هم اعتبار از دست رفته این کشور در دوره دونالد ترامپ را ترمیم کند.
اندیشکده «موقوفه کارنگی برای صلح بین‌المللی» در گزارشی مبسوط با عنوان «توافق هسته‌ای ایران و کاخ سفید دموکرات» به ارزیابی سیاست های بایدن در دوره حضور دوباره در کاخ سفید پرداخته و براساس این گزارش، گمان می رود دولت جو بایدن احتمالا حرکت دیپلماتیک زودهنگامی را برای کاهش تنش‌ها با ایران در پیش خواهد گرفت.
بایدن گفته است اگر ایران به صورت کامل به توافق هسته‌ای متعهد بماند وی هم مایل به بازگرداندن ایالات متحده به توافق است.
رفتار آمریکا مغایر قواعد معاهدات و عرف بین المللی است
در همین رابطه، لعیا جنیدی معاون حقوقی رییس جمهوری ۲۲ آبان سال جاری در دیدار با «سیگو الدتومین هائوگر» سفیر جدید نروژ در جمهوری اسلامی ایران رفتار آمریکا به ویژه در دوره اخیر را مغایر با نزاکت و آداب سیاسی و نیز قواعد معاهداتی و عرف بین المللی دانست و اظهار داشت: آمریکا با خروج از برجام و اعمال تحریم های یک طرفه علیه ایران، مردم ایران را حتی در نیازهای اساسی و فعالیت های صنعتی دچار مشکل کرده است.
معاون حقوقی رییس جمهوری با بیان اینکه رفتارهای آمریکا در عرصه بین المللی غیرقانونی و غیرعادلانه است، افزود: انتظار ایران از آمریکا در دوره جدید پایبندی به تعهدات بین‌المللی و از اروپا تلاش برای روابط و فعالیت های تجاری و اقتصادی عادی و همکاری دو جانبه و چند جانبه است.
برجام یک توافق سیاسی است
«محمد حبیبی مجنده» حقوقدان بین‌الملل هم در گفت و گو با ایرنا از برجام به عنوان یک توافق سیاسی یاد کرد و گفت: تحقق وعده بازگشت واشنگتن به برجام در گرو اراده سیاسی رئیس جمهوری منتخب است.
وی افزود: احتمال بازگشت دولت جدید آمریکا به برجام مساله حقوقی نیست بلکه یک توافق سیاسی است و هر لحظه امکان دارد دولت حاکم ایالات متحده تصمیم بگیرد از برجام خارج شود، البته به بقیه اعضای برجام هم بستگی دارد که تاکنون آنها هم اعلام کرده‌اند از بازگشت آمریکا به برجام استقبال می کنند.
استاد حقوقدان بین الملل اظهار داشت: هم خروج از برجام به اراده سیاسی بستگی داشت و هم بازگشت به این توافق یک تصمیم سیاسی است.
برجام به نفع ایران است
وی افزود: شک و تردیدی وجود ندارد که بازگشت آمریکا به برجام به نفع ایران است و جمهوری اسلامی ایران بعد از خروج آمریکا از برجام از این توافق چندجانبه خارج نشد و پایداری کرد؛ این موضوع نشانگر این است که مقامات تصمیم گیرنده ایران استمرار برجام را به نفع کشور می دانند و اگر چنین نبود، ایران از برجام خارج شده بود.
حبیبی مجنده در مورد چگونگی بازگشت آمریکا به برجام افزود: قوه مجریه ایالات متحده در حال تغییر سیاسی است و با توجه به شرایط جدید این دولت می خواهد به توافق برجام بازگردد زیرا اگر معاهده بود، کنگره و مجلس سنای آمریکا در این خصوص باید رضایت می دادند و در ایران هم باید به تصویب مجلس شورای اسلامی می رسید همچنین در سایر کشورهای طرف توافق برجام هم قوه مقننه آن کشورها باید اعلام نظر می کردند اما برجام یک توافق سیاسی چند جانبه است.
در برجام موضوع خروج یا بازگشت پیش بینی نشده است
استاد حقوقدان بین الملل اظهار داشت: در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ موضوع خروج یا بازگشت به آن پیش بینی نشده و تا اکنون بیشتر بیانات، سیاسی است که از سوی کشورهای عضو برجام و رئیس جمهوری جدید آمریکا وعده داده شده است.
وی اضافه کرد: کشورهای عضو برجام پیش از این اعلام کرده اند که اگر آمریکا بخواهد به این توافق بازگردد، استقبال خواهند کرد.
حبیبی مجنده گفت: درباره بازگشت آمریکا به برجام در داخل کشور هم باید انسجام و اجماعی صورت گیرد و اگر عده ای بخواهند همان مسیر گذشته را در رفتار و گفتار خود ادامه دهند و برجام را به عنوان یک خسارت محض بدانند، نشانگر این است که به برگشت آمریکا تمایلی ندارند و امیدوار نیستند بنابراین اگر اراده ای برای تداوم برجام وجود دارد باید از این گفتارها و رفتارهای متناقض دست برداشته شود و ایران یک موضع قوی در بازگشت آمریکا به برجام اتخاذ کند.
شرط بازگشت آمریکا به برجام «اعاده وضع به سابق» است
«فریدون جعفری» متخصص حقوق کیفری بین‌المللی نیز بازگشت آمریکا به برجام را موضوع کاملا سیاسی و بسته به تصمیمات دولت آینده آمریکا دانست.
وی در گفت وگویی با ایرنا اظهار داشت: با عنایت به اینکه برجام در دوره ریاست جمهوری اوباما منعقد شد و جو بایدن هم به عنوان معاون اول باراک اوباما در جریان کامل برجام بوده و در این توافق نقش داشته است بنابراین احتمال بازگشت به برجام وجود دارد.
البته جعفری برخلاف حبیبی مجنده برجام را یک معاهده چند جانبه دانست و گفت که این توافق باید در چارچوب قواعد حاکم بر معاهدات تحلیل و ارزیابی شود.
این حقوقدان بین المللی توضیح داد: براساس کنوانسیون حقوق و معاهدات وین، می توانیم این توافق را یک معاهده چند جانبه بدانیم به ویژه اینکه کشورهای عضو دائمی شورای امنیت و دارندگان حق وتو در این توافق هستند؛ حتی توافقات سیاسی هم وقتی روی کاغذ می آید و به امضای طرفین می رسد به معاهده تبدیل می شود که گاهی معاهده بین المللی و گاهی توافق نامه چند جانبه است.
جعفری با بیان اینکه استناد در خصوص بازگشت به برجام، مفاد برجام است، افزود: در برجام امکان خروج یا بازگشت طرفین توافق پیش بینی نشده و فقط الزامات و تعهدات در آن ذکر شده است.
متخصص حقوق کیفری بین المللی خاطرنشان کرد: فقط در بند پایانی برجام، موضوع حل و فصل اختلافات پیش بینی شده که اگر کشورها در اجرای مفاد، تعهدات و الزامات در قالب برنامه اقدام مشترک دچار اختلاف شوند به چه ترتیب این اختلاف حل و فصل شود و در وهله اول هم کمیسیون مشترک پیش بینی شده است.
وی یادآور شد: بازگشت مجدد آمریکا به این توافق حتما نیازمند توافق طرفینی است و حتما نیازمند مصوبه کشورهای حاضر است.
این حقوقدان افزود: دولت‌های عضو برجام حداقل شرطی که می‌توانند برای بازگشت مجدد آمریکا به برجام بگذارند این است که همه چیز به حالت قبل از خروج بازگردد. در علم حقوق به این وضعیت «اعاده وضع به سابق» گفته می‌شود.
وی ادامه داد: همچنین اگر طی این مدت خسارات متعدد به اعضا وارد شده و مغایر با تعهدات، الزامات و تکالیف خروج ترامپ بوده نیز قطعا می تواند یکی از شروط بازگشت آمریکا به برجام باشد.
متخصص حقوق کیفری بین المللی خاطرنشان کرد: این موارد با توجه به اصول کلی حقوقی مطرح می‌شود زیرا در مورد بازگشت به برجام در متن برجام پیش بینی خاصی نشده و از آنجا که اگر مقررات خاص مسکوت مانده باشد، طبق ضوابط و مقررات حقوق بین‌الملل باید به حقوق عام مراجعه شود، یکی از اسنادی که می تواند به عنوان یک مقرره عام بین المللی لحاظ شود، کنوانسیون حقوق و معاهدات وین است.
وی افزود: کنوانسیون حقوق و معاهدات وین در ۲۲ می ۱۹۶۹ تصویب و ۲۷ ژانویه۱۹۸۰ اجرا شده و اکنون ۱۳۰ کشور عضو این کنوانسیون هستند.
جعفری اظهار داشت: در مواد ۴۰ و ۴۲ این کنوانسیون در خصوص تعلیق، فسخ یک طرفه و خروج از معاهدات و کنوانسیون‌ها اعلام نظر شده اما درخصوص برگشت از این شرایط به صورت خاص اعلام نظر نشده ولی از کلیات آن می توان استنباط کرد که بازگشت نیازمند انعقاد یک توافق جدید مبنی بر الحاق دولت خارج شده به توافق قبلی است.
این حقوقدان بین الملل ابراز امیدواری کرد با رعایت منافع ملی، سیاستی اتخاذ شود که از فرصت‌های بین المللی موجود در راستای رفاه مردم و بهتر شدن شرایط بهره‌مند شویم.
بازگشت آمریکا به برجام وفق کدام محملِ حقوقی - برجامی خواهد بود؟
«حمید ابوطالبی» دیپلمات و سیاستمدار ایرانی مشاور سابق رئیس‌جمهور در رشته توییتی با عنوان «ضرورت مذاکره» در حساب کاربری خود با طرح یک پرسش نوشت: آیا بازگشتِ بدون مذاکره یا بی‌برنامه طرفین، خطایی استراتژیک نیست؟
وی افزود: باید مشخص شود بازگشت آمریکا به برجام وفق کدام محملِ حقوقی - برجامی خواهد بود؛ بازگشت یکباره و غیرحقوقی، هم تاییدکننده ضمنی خروج یکجانبه آمریکا است.
معاون پیشین دفتر ریاست‌جمهوری ادامه داد: آیا بازگشت طرفین به برجام، با توجه به اسنپ‌بک و ساختار انتقال تحریم‌های دوجانبه و بین‌المللی کردن آن و ناتوانی آمریکا در لغو تمامی تحریم‌ها و صرفا تعلیق برخی از آنها، به نفع ایران است، یا به نفع آمریکا؟ آیا فشاری است بر ایران یا بر آمریکا؟ آیا ابهام در وضعیت ایران است یا آمریکا؟
بایدن به احتمال قوی نخواهد پذیرفت بدون مذاکره به برجام بازگردد
ابوطالبی با بیان اینکه بایدن به احتمال قوی نخواهد پذیرفت بدون مذاکره به برجام بازگردد، تصریح کرد: او اعلام کرده است که خواهان مذاکره‌ای همه‌جانبه با ایران برای بازگشت و رفع تحریم‌ها است. ایران چه استراتژی روشنی در این برهه برای بازگشتِ طرفین دارد؟ و چه اهدافی را برای تامین منافع ملّی دنبال خواهد کرد؟
وی با اشاره به رویکرد ترامپ نسبت به ایران و خاورمیانه خاطرنشان کرد: ترامپ منطقه را به برجام گره زده است، بنابراین معضلات ایران و آمریکا دیگر منحصر به مسائل هسته‌ای نبوده و تمام مشکلات فیمابین را دربرمی‌گیرد؛ از این‌رو، رفع تمامی تحریم‌ها و بازگشت مطمئنِ طرفین نیازمند اجماعی ملّی برای حضور در میز مذاکره خواهد بود.
نیازمند رویکردی ملی برای مواجهه‌ای قدرتمند با مشکلات هستیم
مشاور سابق رییس جمهوری با تاکید بر اینکه صحنه سیاست در آمریکا تغییر کرده و در داخل و خارج ایران نیز این صحنه در حال تغییر است، افزود: این امر نیز نیازمند رویکردی ملّی برای مواجهه‌ای قدرتمند با مشکلات و استفاده درست از زمان است. از دست دادن زمان، خسرانی جبران‌ناپذیر است.
ابوطالبی با تاکید بر اینکه مبنای هر مذاکره در سیاست خارجی، نه قابل اطمینان بودنِ طرفین است و نه قابل اعتماد بودن و نه دست برداشتن از خلق و خو، گفت: چنین امکانی در هیچ کجای دنیای روابط بین‌الملل وجود ندارد. هدفِ مذاکره در روابط خارجی، صرفا تامین منافع ملی است؛ نه ایجاد تغییر در مسئولان کشورها.
به گفته مشاور سابق رییس جمهوری، هرگونه رد یا تعلیق مذاکرات، حل ناقص و بدون راهبرد، شروط مبهم پیش از مذاکرات و بازگشت آمریکا و ایران بدون مذاکره واقعی به برجام، خطاهایی اساسی و استراتژیک‌اند که نتیجه‌ای را جز خدشه‌دار کردن منافع ملی ایران رقم نمی‌زنند.
اکنون که با همه سختی ها و دشواری هایی که به واسطه تحریم های ظالمانه علیه ملت ایران روا شده است، جامعه بین المللی می داند که ایران سربلند در مقابل هیچ زور و ظلمی سر فرود نمی آورد و تحلیل های حقوقی حاکی از آن است که ایران برای بازگشت آمریکا به برجام، ضمن تاکید و استقامت همیشگی بر منافع ملی ایران و روش و منش درست دیپلماتیک نیازمند رویه های حقوقی مناسب است تا در این حوزه بتواند اجماع بین المللی را با خود داشته باشد.
از: حنانه شفیعی
